Een nieuwe filosofie van de vrije wil

We zijn ‘een product van onze genen, van onze geschiedenis en van onze omstandigheden’. – Filosoof en jurist Jurriën Hamer vertelt in De Woudkapel, tijdens de bezinningsbijeenkomst van 10 september ’23, over de vrije wil. Humoristisch en prikkelend toont hij aan hoe filosofische ideeën over rechtvaardigheid, schuld en de vrije wil een enorme invloed uitoefenen op onze levens.

‘Iedere keer als je de wereld probeert te begrijpen,
eindig je niet met een persoon met een vrije wil.
Je eindigt met een lijst oorzaken en beweegredenen.
Je eindigt met pech en met geluk’
_{(Jurriën Hamer)}

Radicale implicaties
Hamer schrijft hierover in zijn debuut Waarom schurken pech hebben en helden geluk. Daarmee wint hij de Socratesbeker 2022, de prijs voor het beste filosofieboek. De filosoof laat mensen nadenken de vrije wil. ‘Een confronterend vraagstuk met radicale implicaties voor onze manier van leven – van onze politiek tot onze meest intieme relaties’.

Ons kosmische lot en de individuele vrije wil
Zijn verhaal is glashelder terug te lezen in zijn boek dat de ondertitel ‘een nieuwe filosofie van de vrije wil’ draagt. Jaarlijks wordt de Socratesbeker uitgereikt aan de auteur van het prikkelendste en meest urgente Nederlandstalige filosofieboek. Volgens de juryvoorzitter verdient de vrije wil niet de ereplaats die het nu in onze maatschappij inneemt:

‘Wellicht moeten we, net als de helden in Star Wars, ons nog bewuster worden van de verhouding tussen ons kosmische lot en de individuele vrije wil.’ Dit wordt volgens de jury ‘op uiterst elegante en heldere wijze’ beschreven in Waarom schurken pech hebben en helden geluk.’

Conflict in onszelf
Hamer beschrijft in de eerste helft van zijn boek drie redenen waarom we onszelf steeds maar weer proberen te overtuigen van het bestaan van de vrije wil, zoals: het is een machtsinstrument (‘Jij hebt hier zelf voor gekozen.’); het maakt ons gelukkig (‘Maar wat is geluk?’); het vormt een essentieel onderdeel van onze morele overtuigingen (‘Aanvaard de zoektocht naar een nieuwe, betere moraal’). En…

‘Ons geloof in de vrije wil wijst uiteindelijk op een existentieel, onoplosbaar conflict in onszelf. Pas als we dat inzien, ligt een betere wereld onder handbereik.’

Nieuwe moraal
De kern van de tweede helft van het boek is gewijd aan een nieuwe moraal die gebouwd is op menselijke waardigheid, en voorbijgaat aan schuld en verdienste.

_{Jurriën Hamer in De Woudkapel}

‘Allereerst draait de nieuwe moraal om radicale gelijkheid: de overtuiging dat mensen niet alleen met waardigheid geboren zijn, maar deze waardigheid tot aan hun dood bij zich zullen dragen. Wat een mens ook doet, wat hij ook op zijn geweten heeft of krijgt, volgens deze moraal telt hij altijd mee, mag hij nooit afgeschreven worden, en houdt hij altijd recht op een gelukkig en vervullend leven.’

Meedenken
In De Woudkapel klinkt Hamers betoog spannend in de zin van ‘waar gaat hij (of het) heen met de vrije wil? De filosoof is goed te volgen en gemakkelijk kan je met hem meedenken. Het boek is eveneens helder, goed opgebouwd en prettig leesbaar.

De reflectieve wil
Waarom schurken pech hebben en helden geluk is doorspekt met voorbeelden en anekdotes, zoals de ‘vrije wil’ van Willem Alexander om voor Maxima te kiezen. Hamer verwijst naar anderen (veel filosofen natuurlijk) die met de vrije wil ‘stoeien’, en maakt onderscheid tussen de vrije wil en de ‘reflectieve’ wil. De filosoof stelt voor ‘dat we de vrije wil vervangen door de reflectieve wil, waarbij we de betekenis behouden, maar afstand doen van het idee van straf en beloning’. Volgens iFilosofie #61 is zijn betoog overtuigend:

‘Vakkundig ontleedt hij alle bezwaren en laat hij zien dat de reflectieve wil betere uitzichten biedt dan de vrije wil’.

_{De Woudkapel – Bilthoven}

Mensen zijn het product van hun verleden
In zijn boek ontmoet je ‘straatrat’ Aladdin en prinses Jasmine; lijkt het idee van de vrije wil sterk op dat van God; lees je over de grot van Plato, en nog veel meer. Zoals de vraag: waarom straffen we? Het gaat over verantwoordelijkheid nemen, en dat ‘een rechtvaardige samenleving de waarde benadrukt van ieder mens, en niet zoals filosoof Michael Sandel voorstelt, van iedere productieve burger’. In zijn boek toont Hamer plausibel aan dat mensen het product zijn van hun verleden.

Bronnen:
* De Woudkapel, Bilthoven
* Waarom schurken pech hebben en helden geluk | Jurriën Hamer | 2021 | De Bezige Bij | 176 pag. | € 21,99 | E-book € 11,99 | Luisterboek: € 13,99
* iFilosofie #61

Beeld: Sven Franzen (De Morgen: Succes is vooral geluk en tegenslag pech, stelt filosoof Jurriën Hamer: ‘De mythe van de vrije wil maakt de wereld onnodig hard’)
– ‘Dat is verdiend’, denken we wanneer we promotie krijgen en een misdadiger een harde straf. Onzin, vindt filosoof en jurist Jurriën Hamer (33). Succes is geluk en tegenslag pech. ‘Dat klinkt eng, maar het leven wordt milder zonder de gevaarlijke leugen van de vrije wil.’
Foto Jurriën Hamer: PD
Foto De Woudkapel: De Woudkapel

Bij de vrije wil gaat het om de intenties

De vrije wil bestaat niet, zegt de neurowetenschap, want ons brein neemt al een besluit voordat we iets doen. Filosoof en psycholoog Lieke Asma zegt echter: ‘De vrije wil bestaat wél’. Asma vindt het hoog tijd om de intenties van mensen serieuzer te nemen. Zij pleit ervoor op zoek te gaan naar de werkelijke beweegredenen van mensen bij hun handelingen – naar hun intenties dus – en die te bestuderen. In 2018 promoveerde Asma aan de VU Amsterdam op een proefschrift over wetenschappelijk onderzoek naar vrije wil.

‘Als je uitgaat van een wereldbeeld waarin alles passief is en dingen alleen gebeuren omdat ze door andere dingen worden veroorzaakt, is het geen verrassing om te ontdekken dat de vrije wil niet bestaat,’ zegt ze. ‘Dan vind je wat je al wist.’
_{(Lieke Asma)}

Een duidelijk voorbeeld van strikt wetenschappelijke denken over de vrije wil noemt Asma het beroemde experiment dat de Amerikaanse neurowetenschapper Benjamin Libet in de jaren tachtig uitvoerde.

‘Hij gaf een aantal proefpersonen de opdracht om op willekeurige momenten hun pols te bewegen en ging vervolgens na hoeveel tijd er zat tussen de wil om te bewegen en de hersenpuls die de beweging in gang zette. Tot zijn verbazing bleek dat de puls eerst kwam en de wil om te bewegen pas daarna. De vrije wil is een illusie, concludeerde hij.’

_{Lieke Asma}

Asma – dit jaar genomineerd (shortlist) voor de Socratesbeker – wil best aanvaarden dat de puls eerst kwam en de wil pas daarna, alleen betwijfelt zij of de setting ervan representatief is voor de dagelijkse realiteit waarin we als handelende wezens leven.

‘Het experiment is zo opgezet dat er een bepaalde structuur ontstaat: niemand heeft een reden om het anders te doen. Terwijl handelen uit vrije wil impliceert dat je op een hoger niveau beseft wat je aan het doen bent, dat je redenen hebt om zus of zo te handelen. Een polsbeweging maken heeft daar gewoon niets mee te maken.’

Libets onderzoeksresultaten vormen volgens Asma daarom geen argument tegen het bestaan van de vrije wil.

‘Wanneer ik met een wetenschappelijke bril van buitenaf kijk naar wat iemand aan het doen is, zie ik een causale opvolging van gebeurtenissen. Alleen doet die helemaal geen recht aan hoe iemand zijn handelingen zelf ervaart of aan de rationele structuur van die handelingen.’

Asma vindt het dus hoog tijd om de intenties van mensen serieuzer te nemen. Zij wil weten waarom mensen doen wat ze doen, en op welke gronden, in plaats van hen alleen van buitenaf te beschouwen.

‘Beweren dat alleen objectief en neutraal onderzoek naar gebeurtenissen die van buitenaf te meten zijn waardevol is, vind ik vreemd. Dan verdwijnt niet alleen de vrije wil, maar ook bijna alles wat in ons sociale leven waardevol is.’

Op de vraag van filosoof en journalist Marnix Verplancke (Filosofie Magazine) hoe je dan bepaalt wanneer je iets uit vrije wil doet, antwoordt Asma:

‘Door je af te vragen waarom je iets doet. Wat vind ik hier eigenlijk goed of waardevol aan? Als je daar een eerlijk antwoord op kunt geven zonder iets goed te praten, heb je de vrijheid gevonden. Uiteindelijk gaat het erom dat op het hoogste niveau al je handelingen deel uitmaken van een goed leven. Wanneer je leven alleen maar bestaat uit reactiviteit in de zin van: ik heb zin in een zak chips, dus ik eet een zak chips, dan zit er maar weinig vrije wil in.’

Zie: Filosoof en psycholoog Lieke Asma: ‘De vrije wil bestaat wél’ (Filosofie Magazine, 03 / 2022)

Lieke Asma schreef Mijn intenties en ik. Filosofie van de vrije wil  | Boom filosofie | Paperback | November 2021 | ISBN 9789024443062 | 240 blz. | € 22,50 | ‘Wetenschappers beweren maar al te graag dat de vrije wil niet bestaat. Maar weten diezelfde wetenschappers wel wat ze precies bedoelen met het begrip ‘vrije wil’? De fundamentele vragen over de aard van de vrije wil komen volgens filosoof en psycholoog Lieke Asma in de wetenschap veel te weinig aan de orde. In Mijn intenties en ik laat ze zien dat grondig filosofisch onderzoek noodzakelijk is voor een goed begrip van de vrije wil.‘ (Tim Michiels, Filosofie Magazine)

Foto goudvis wil uit de kom, en springt: koornbusiness.nl
Foto Lieke Asma: theyoungphilosophers.org.

►Tip! SG: Science Café over Vrije Wil: 9 mei 20.30 – 22.00 uur.
In Tivoli Vredenburg Utrecht gaat het gesprek over de vrije wil met filosoof dr. Niels van Miltenburg (UU), neuropsycholoog prof. Sarah Durston (UMC Utrecht) en psychiater en filosoof prof. Gerben Meynen (UU). Toegang gratis – vol is vol.

‘Het is een eeuwenoud vraagstuk: bestaat de vrije wil? De nieuwste onderzoeken uit de neuropsychologie laten zien dat ons brein al een besluit neemt voordat we iets doen. De vrije wil lijkt een illusie. Maar ligt het echt zo simpel? Wat betekent dit voor de verantwoordelijkheid die we dragen voor ons eigen gedrag? Kunnen criminelen bijvoorbeeld nog wel gestraft worden voor hun misdaden als de vrije wil niet bestaat?’ 

Zonder vrije wil wordt de maatschappij een zooitje

Filosoof Daniel Dennett gelooft dat vrije wil en determinisme logisch met elkaar verenigbaar zijn. Yurri Matteman van Science Palooza geeft een voorbeeld en stelt 1) Ik ga naar mijn huisarts en hij adviseert me magere melk te drinken. In de supermarkt koop ik magere melk. 2) In de supermarkt zie ik een pak magere melk met een spannende foto van Kirsten Dunst. Ik koop magere melk. 3) In de supermarkt loop ik langs de zuivelafdeling, een geheime microchip in de magere melk beïnvloedt mijn hersenen. Ik koop magere melk.

‘Voor Dennett bestaat alleen in het derde geval geen vrije wil. In alle andere gevallen werd mijn keuze inderdaad beïnvloed, maar bepaalde ik bewust wat ik ging doen. ‘Ik had ook anders kunnen kiezen en evolutie heeft ervoor gezorgd dat ik dat soms ook doe,’ zegt Dennett. ‘Het kan namelijk zeer nuttig zijn om voor je tweede keuze te gaan en niet altijd te laten blijken wat je echt graag wil. Anders zullen anderen (melkverkopers, minnaars, katten) je uitbuiten. En als we soms onverwachts uit de hoek kunnen komen, zijn we ook verantwoordelijk voor onze daden.’

Matteman haalt Erasmus en Luther erbij die aan de hand van de Bijbel discussieerden over de vrije wil. Volgens Luther waren we slechts een instrument van God en had de mens geen vrije wil. Erasmus was het niet met hem eens en vond Luthers opvatting zorgelijk. In onze tijd gaan we in discussie aan de hand van de wetenschap die het soms met Luther eens is: we zijn slaaf van de natuurwetten. Dennett vindt determinisme en vrije wil met elkaar verenigbaar.
(foto: Dennett / Erasmus – Science Palooza)

‘Hij (Dennett, pd) is een zogenaamde compatibilist en net als Erasmus vreest ook hij dat zonder vrije wil de maatschappij een zooitje wordt. Een compatibilist vindt een actie uit vrije wil, wanneer deze uit eigen overtuigingen en verlangens plaats heeft. Hij is een zachte determinist, geen goddelijke interventie, maar ook geen koude voorspelbaarheid van ons gedrag.’

Yuri Matteman (foto: Science Palooza) is mededirecteur van De Praktijk een projectbureau voor bètaonderwijs en wetenschapscommunicatie. Van oorsprong is hij moleculair bioloog en deed onderzoek aan RNA-editing en glycosylering van eiwitten.
Hij schreef mee aan het populair wetenschappelijke boek In de toekomst is alles fantastisch en is ook een van de medeoprichters van Very Disco.

Zie: Vrije wil bestaat, zeggen Erasmus en Dennett (Science Palooza)

Illustr: museumelburg.nl

Gerelateerde artikelen in dit blog: klik hier.

De Vrije Wil blijkt géén illusie

De beroemde test van Benjamin Libet blijkt te falen. We zijn weer zelf verantwoordelijk. ‘Van een ‘vrije wil’ is geen sprake,’ stelde Libet indertijd en concludeerde dat de mens hoogstens ‘ja’ of ‘nee’ kan zeggen tegen de neurologische impulsen die spontaan in zijn hersenen ontstaan. Het blijkt dat de mens nu ‘nee’ kan zeggen tegen de test en tegen Libet. Er is geen bewijs tegen de vrije wil.

Volgens theoloog Jan Riemersma is het tamelijk opzienbarend dat de beroemde test van Benjamin Libet niet kan worden aangevoerd als een bewijs tegen de vrijheid van onze wil. Hij verwijst naar de New Scientist.

Geen bewijs
Benjamin Libet ontdekte dat de hersenimpuls die leidt tot een handeling, circa 200 milliseconden eerder plaatsvindt dan dat de mens zich ervan bewust wordt. Zijn conclusie was dan ook dat er geen bewust wilsbesluit voorafgaat aan het menselijke handelen, maar dat, omgekeerd, de handeling voorafgaat aan het denken. Zijn bewijs is nu tegengesproken. Volgens de site Geloof en Wetenschap is dat goed nieuws, vooral voor gelovigen.

Als de mens een vrije wil heeft, is hij zelf verantwoordelijk voor zijn daden. Dit maakt het mogelijk om te begrijpen waarom een goede God mensen geschapen heeft die niet altijd te goeder trouw zijn: God heeft de mens de vrijheid gegeven om zelf te bepalen wat hij doet. Deze vrijheid wordt beschouwd als een groot goed. (G&W)

Kwebbeldoos
Victor Lamme, die het eerder had over de ‘dood van de vrije wil’, heeft dus ook zijn eigen verantwoordelijkheid weer terug. Volgens hem was er ‘zoveel bewijs’ dat mensen sterk worden beïnvloed door onbewuste prikkels en dat ze meer geregeerd worden door emoties dan door logisch nadenken, dat je wel moest concluderen dat de invloed van ons bewustzijn minimaal is.
– Dat ‘zovele bewijs’ schijnt dus allemaal erg mee te vallen. Lamme blijkt een ‘kwebbeldoos.’

Het onderzoek werd uitgevoerd door dr. Aaron Schurger en zijn onderzoeksgroep van het National Institute of Health and Medical Research in Saclay, Frankrijk. De resultaten werden gepubliceerd in PNAS

Benieuwd naar de andere casussen, experimenten en redenen waarom empirisch onderzoek vooralsnog niet aantoont dat de vrije wil niet bestaat? Klik hier. (Universiteit Utrecht)

Zie: Geen bewijs tegen vrije wil: test van Libet verkeerd uitgelegd
(Geloof & Wetenschap)

Illustr: neuron – spinoza.blogse.nl

De zetel van de vrije wil staat in onze hersenen

De hersenwetenschap verandert onze kijk op de rol van bewustzijn, maar zegt zo goed als niets over de vrije wil, aldus hoogleraar cognitiefilosofie Marc Slors. Volgens hoogleraar neuropsychologie Herman Kolk zetelt de wil zelfs in de hersenen. Het hersenproces dat te maken heeft met de vrije wil speelt zich af op een bepaalde plaats in de hersenen, in de gyrus cingularis, een structuur aan de binnenzijde van het brein, de mediale zijde.

De gyrus cingularis blijkt direct bij de ’aandachtsversterking’ betrokken: ‘hij wordt actief in nieuwe situaties, als je niet moet doen wat je altijd doet’. Deze structuur reageert op wat belangrijk is, schreef Kolk al in 2009 in zijn afscheidscollege ‘Vrije wil, bewustzijn en het brein’. Kolk schreef het vorige maand verschenen boek: ‘Vrije wil is geen illusie. Hoe de hersenen ons vrijheid verschaffen.’

Bij dieren reageert hij op verschillen in beloning in de vorm van een voedselbrokje of een beetje vruchtensap, bij mensen op variatie in de hoeveelheid geld die mensen in een bepaalde taak kunnen verdienen. De gyrus cingularis beschikt dus over informatie die te maken heeft met hoe belangrijk een idee is en kan daar haar versterking op afstemmen. Zij doet dat vermoedelijk in samenwerking met een dichtbij gelegen stukje schors, dat nog fijner kan discrimineren tussen verschillende waarden van een idee: de orbitofrontale schors. Samen kunnen ze beschouwd worden als de ‘zetel’ van de wil.

Volgens Slors geven onderzoeksresultaten uit de neurowetenschap en de psychologie een nieuwe kijk op de rol van bewustzijn, waarvan we veel over onszelf kunnen leren. Hij schreef het net verschenen boek: Dat had je gedacht! Brein, bewustzijn en vrije wil in filosofisch perspectief.   

Er zijn neurowetenschappers die stellen dat vrije wil niet bestaat omdat niet wíj kiezen maar onze onbewuste hersenprocessen. ‘Die claim klopt alleen als je ervan uitgaat dat wij ons bewustzijn zijn. Maar als ik bijvoorbeeld met iemand praat, ben ik niet voortdurend bewust aan het formuleren. Toch zeg ik wat wíl zeggen en ben ik daarin “mijzelf”. Wie wij zijn, wordt niet alleen bepaald door onze bewuste handelingen maar door alle handelingen die passen bij de eigenschappen, overtuigingen, plannen en ervaringen die ons vormen. Daar zit veel onbewusts in.

Prof. dr. Marc Slors is hoogleraar cognitiefilosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij publiceerde internationaal artikelen en boeken op het gebied van persoonlijke identiteit, sociale cognitie, mentale veroorzaking en vrije wil. Slors doceert aan studenten in de opleidingen filosofie, psychologie en cognitieve neurowetenschap.

Herman Kolk (1944) promoveerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen, waar hij later hoogleraar neuropsychologie werd. Een groot deel van zijn professionele leven heeft hij zich gewijd aan het bestuderen van taalstoornissen en het geven van colleges over neuropsychologie en de geschiedenis van de psychologie. Van zijn hand verschenen eerder de boeken Actief en passief bewustzijn. Korte voorgeschiedenis van de cognitieve psychologie en Bewustzijn. Van filosofie naar hersenwetenschap.

Zie: De gyrus cingularis of: de vrije wil gered

En: Bewustzijn en vrije wil zijn niet meer wat ze waren

Illustr: Boomerang-kaart n.a.v. Victor Lamme’s boek ‘De Vrije Wil‘

De vrije wil bestaat niet? We hebben de keus!

Auteur Helen Knopper verdiepte zich in hun visies en becommentarieert de inzichten van Victor Lamme en Dick Swaab over ‘de vrije wil’. De tekst van Lamme: ‘Natuurlijk hebben wij gedachten. (…) Wat schijn is, is het idee dat die gedachten ons gedrag aansturen. Dat idee is volgens mij niet meer dan een bijwerking van ons sociaal gedrag’, deed haar vrije wil bijna besluiten te stoppen met lezen, omdat ze die bewering zo kort door de bocht vond dat wrevel haar bijkans belette om door te lezen.

Gelukkig zette Knopper door en dat leverde drie lezenswaardige artikelen op die de komende drie weken op Zinweb verschijnen, sinds gisteren. De volgende artikelen zijn te lezen op 24 november en 1 december. In het eerste deel bespreekt zij het boek van Lamme, De vrije wil bestaat niet, in de twee haar bespreking van de theorie van Swaab en in het laatste deel pleit zij voor de keuzevrijheid die mensen hebben, onder de ‘bevrijdende’ kop: We hebben de keus.

Bak hersencellen
Dat geeft hoop, want zelf word ik een beetje niet goed van die hersenwetenschappers die de mens ‘dankzij’ de cognitieve neurowetenschap reduceert tot een bak hersencellen of een grote vergaarbak van stimulus-responskoppelingen. Knopper vraagt zich af of dat wel waar is. ‘Nee,’ zegt ze, ‘want er gaat geen dag voorbij zonder dat wij ergens voor kiezen en dat betekent vaker wel dan niet een zorgvuldige afweging tussen opties.’

‘Valt de gemaakte keus altijd onder de noemer ‘verzameling reflexen?’ vervolgt Knopper. ‘Nee, want we kunnen over de verschillende mogelijkheden nadenken en dan tot een besluit komen. Keuze-voorbeeld: We zijn van plan op reis te gaan, maar veranderen van gedachten omdat we na ampele overweging tot het inzicht komen dat de reis ons niets zal opleveren. Dat inzicht bepaalde de keus niet op reis te gaan. Dat wij van gedachten veranderden werd ons door niets en niemand afgedwongen.’

We hebben de keus
In het laatste deel, We hebben de keus, stelt Knopper voor wat neurowetenschappers Lamme en Swaab ter verbreding van hun kennis zouden kunnen doen. Dat is Mattheus 25:14-28 duchtig door te lezen. ‘Het handelt in deze namelijk om de vrije wil iets te doen of iets niet te doen, dus om het bestaan van keuzevrijheid – wat uit de Gelijkenis blijkt. Helaas is het niet erg waarschijnlijk dat onze neurowetenschappers na lezing hun standpunten zullen herzien. Verstrikt geraakt als ze zijn in hun fundamentele denken, zou dat immers neerkomen op een wonder.’

Zie: De vrije wil en de Lamme/Swaab-connectie (1) (Zinweb)

Illustr: cards.boomerang.nl

Helen Knopper is schrijfster en schreef diverse romans, verhalenbundels, poëzie en haar memoires. Zij studeerde psychologie en heeft grote belangstelling voor religieuze stromingen en voor het Boeddhisme in het bijzonder.